مریم وبلاگ

سنگ کتیبه مرمر سفید مصری است و از پنج قطعه شامل یک قطعه متن و چهار قاب تزئینی شکل گرفته و دارای ده نوع نقش تزئینی و متن با خط نستعلیق است که بصورت برجسته حجاری شده است در وسط متن عبارت شکیل ( بسم ا... الرحمن الرحیم) قرار دارد و نوشته های دیگر با مضامین در تعریف و تمجید از حضرت رسول اکرم ص در جای جای کتیبه بصورت قرینه و مرتب قرار گرفته است همچنین در طرف راست و چپ دو بیت شعر فارسی منسوب به میرزا سنگلاخ بچشم می خورد متن این شعر : سخن گوی ای کلک شیرین کلام – زنعت محمد علیه السلام – رسول عرب شاه یثرب حرم – غلام درش هم عرب هم عجم - در بالای بسم ا... نوشته ایی با این مضمون دیده میشود: در مدینه قاهره و مصر در سنه هزار و دویست و هفتاد برشته تحریر کشیده شد و در پائین امضای میرزا نوشته شده است( راقمه سنگلاخ خامه روان) .. زخامه تحفه برد سوی خواجه دو جهان -همچنین در بین نقوش تزئینی و گلهای برجسته و زیبا در طرفین نام بسم ا... در داخل دو دایره نوشته شده (سید الکونین و فخر العالمین رسالتناه علیه السلام جنابلرینک حرم .. سلطان البرین و البحرین خادم الحرمین الشریفین عبدالحمید بن حضر تلرینک هدیه لریدیر... )با توجه به اثر پاک شدگی جای نام پادشاه عثمانی آیه شریفه ( انما یعمر مساجد ا... من آمن باا... و الیوم الاخره...) جایگزین شده است که دوام نداشته و از بین رفته است اشعار منتخب در این کتیبه بزبان عربی قصیده مشهور بوصیری شاعر و عارف قرن 7 ه.ق مصری است که در تمجید و مدح پیامبر اسلام ص سروده شده است و در فواصل مصرعهای اشعار عربی و درون دوازده ترنج کوچک عبارت ( صاحب السلطان و الوا صاحب الدرجه الرفیعه . صاحب البراق و المعراج و المکانه ... )در وصف ان حضرت نوشته شده است در توصیف شرح احوال این شاعر آورده اند«شرف الدین محمدبن سعیدبن حماد صنهاجی شاعر و صوفی نامبردار مصری در سدة هفتم در اول شوال 608 به دنیا آمد زادگاهش را دلاص یا بهشیم دو ناحیه از منطقة بهنسای مصر دانسته اند چون پدر و مادرش اهل دلاص و بوصیر بودند او نام ترکیبی «دلاصیری » را برای خود برگزید ولی به بوصیری شهرت یافت بوصیری در درسهای صوفی بزرگ ابوالعباس احمد مرسی (متوفی 686) جانشین ابوالحسن شاذلی (متوفی 656) شرکت می کرد و در تشکیل سلسلة شاذلیه نیز سهمی داشت وی قصیدة بلندی در 142 بیت در مدح ابوالعباس مرسی سرود و او را در وفات شیخ و مرادش ابوالحسن شاذلی تعزیت گفت به گفتة بروکلمان او ده سال در بیت المقدس زیست و سپس به مدینه رفت سیزده سال نیز در مکه به تعلیم قرآن اشتغال داشت و در همانجا قصیدة معروف برده را سرود سپس به مصر بازگشت و شغل دیوانی برگزید و مباشرت و حسابداری شهر شرقیه از توابع بلبیس را عهده دار گشت از دوران تصدی او به این سمت قصاید و اشعار فراوانی در دیوانش باقی مانده و قصیدة طولانی و مشهور «نونیه » را نیز در شکایت از مستخدمان دولتی و مباشران حکومتی سروده است او از 659 تا 663 این شغل را برعهده داشت سپس به قاهره و اسکندریه رفت و مکتبخانه ای برای تعلیم قرآن کریم باز کرد و به شعر و شاعری نیز پرداخت بوصیری عمری دراز یافت سال درگذشت او را از 694 تا 697 در قاهره یا اسکندریه ذکر کرده اند او را در پایین گورستان مقطم و نزدیک قبر امام شافعی به خاک سپردند یکی از عمده ترین موضوعات شعر بوصیری مدح نبوی است مشهورترین قصیدة او در مدح پیامبر اکرم «الکواکب الدریة فی مدح خیرالبریة » معروف به برده است که شهرت او را جهانی کرده است این قصیده در میان مردم جایگاه خاصی یافت تا بدانجا که برای خواندن آن مجالس مخصوصی ترتیب می دادند و آن را با آداب ویژه ای می خواندند و حتی برای آن به آثار خاص نیز معتقد بودند بعلاوه این قصیده آموزگار ادب اخلاق و تاریخ است و مردم را با بخشهایی از سیرة نبوی آشنا می سازد ازینرو در بسیاری از کشورها متن درسی است علاوه بر اهل سنت ادیبان شیعه نیز این قصیده را شرح و از آن استقبال کرده اند [1]»عبارت این اشعار شامل 4 بیت از اشعار بوصیری است مانند:ـ امن تذکر جیران بذی سلم    -مزجت دمعاجری من مقله بدم (آیا به خاطر یاد همسایگان منطقه ذی سلم است ( منطقهای میان مکه و مدینه ) که اشکی آمیخته با خون از چشمانت جاری نموده ای . مقصود شاعراز جبران ، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) می باشد ( یعنی به خاطر ساکنان ذی سلم که همانپیامبر و ائمه بودند اشک پر خونی می ریزی ) ام هبت الریح من تلقاء کاظمه- واومض البرق فی الظلماء من اضم (یا این که باد از سمت کاظمه ( مکانی در جنوب بصره )بوی خوش پیامبر (ص) را می آورد و یا اینکه برقی در ظلمت شب از جانب کوه اظم ( نزدیکمدینه درخشیده است)فما لعینیک ان قلت اکففا همتا -و ما لقلبک ان قلت استفق یهم (چشمانت را چه شده که وقتی به آنها می گویی باز ایستید ( از اشک ریختن ) مثل سیلجاری می گردند و قلبت را چه شده که وقتی که می گویی آرام باش ، دیوانه می شود و بیتاب می گردد)ایحسب الصب ان الحب منکتم -ما بین منسجم منه و مضطرم(آیا عاشق می پندارد که عشقش در لابلای اشک ریزان و قلب سوزانش نهفته خواهد ماند)[2].

کتیبه سنگی بسم ا... موزه آذربایجان تبریز

موزه تبریز در آذربایجان شرقی یکی از موزه های غنی از لحاظ گنجینه ارزشمند آثار هنری ایران است که در سال 1336 ه.ش ساخته و در سال 41 رسما بکار خود پرداخت این موزه در حال حاضر از سه بخش باستان شناسی – مردم شناسی – تاریخ مشروطه تشکیل شده و آثار باستانی ان حاصل حفاری های انجام شده از مناطق موشلان- حسنلو- قره تپه – خسور شاه – مارلیک و... میباشد از شاهکارهای هنری این موزه کتیبه سنگی بزرگی است که توسط حکاک و خطاط و شاعر هنرمند عصر قاجار یعنی میرزا محمد علی قوچانی معروف به سنگلاخ خلق شده و از زیبا ترین آثار هنری بشمار می آید .

«...میرزا محمد علی اردوغانی قوچانی اسفراینی معروف به ( خامه روان) و متخلص به ( سنگلاخ) از مردان مشهور قرن 13 ه.ق در کشورهای اسلامی است وی از خوشنویسان و شاعران بلند پایه آن قرن است و در نثر سبک خاصی داشته است وی در سال 1185 ه.ق در اردوغان اسفراین متولد شد در حالی که اصلیتش از خاندان قرائی قوچان بود بیشتر منابع تاریخی او را میرزا سنگلاخ خراسانی خپوشانی نوشته اند میرزا سنگلاخ در فارسی و عربی چیره دست بود و در فن خط مهارتی عجیب داشت از تمام خطوط نستعلیق و شکسته و نسخ را خوش می نوشت اما در نستعلیق نویسی استاد بود گفته اند سنگلاخ هنرمندی درویش مسلک و در عین حال بلند پرواز بوده و نزدیک به 110 سال عمر کرد نیمی از عمرش در سفر گذشت و برخی از اشعارش را در مدح برخی اشخاص سرود در 25 سالگی به عثمانی و مصر سفر کرد و توسط محمد علی پاشا خدیو مصر برای کتابت کتیبه دور مسجد جامع محمد علی پاشا به قاهره دعوت شد از جمله آثار با ارزش او سنگ نبشته مرمر عظیمی برای تربت مطهر حضرت رسول اکرم ص است که به مدت 8 سال برآن کار کرد سطح این تابلو متن جلی بسم ا... الرحمن الرحیم بقلم یک دانگ کتیبه نستعلیق خوش و خطوط با اشعار بوصیری در مدح پیامبر اسلام ص داردکه بصورت برجسته نوشته شده است اثر رقم دارد بر یکی از نقوش تزئینی آن , راقمه سنگلاخ خامه روان بچشم می خورد بنا به روایت مورخان حمل این کتیبه بسیار دشوار بوده و برای ساخت آن از محمد علی پاشا توقع پاداش گزاف داشته است که چون از دریافت آن مایوس شد اثر را با کشتی به استانبول انتقال داد و به سلطان عبدالعزیز خان سلطان عثمانی عرضه نمود تا اینکه با وساطت و اقدام میرزا جعفر خان مشیر الدوله از راه قفقاز به ایران ارسال شد و در تبریز در معرض دید عموم قرار گرفت مقرر شده بود تا در مشهد بر سر گور خود قرار دهد که نشد و سنگ در مزار سید ابراهیم تبریز بر دیوار منصوب گردید تا اینکه میرزا سنگلاخ در گذشت و اورا در کنار همان سنگ بخاک سپردند ..[1]»تا اینکه بعدها در سال 1372 ه.ش بمنظور حفاظت بیشتر از کتیبه به موزه آذربایجان تبریز منتقل شد.مشخصات ظاهری اثر بنا به شناسایی فرم ان شامل «نام اثر : کتیبه بسم ا...الرحمن الرحیم -جنس اثر : سنگ مرمر سفید -نام سازنده : میرزا سنگلاخ -سال ساخت : 1270 ه.ق -نام طراح اصلی : میرزا سنگلاخ -ابعاد : 82/3×33/1سانتی متر -محل نگهداری : موزه آذربایجان – تبریز.

مروری برکتیبه های دوره اسلامی

کتیبه های اسلامی ارزشمند ترین یادمانهای هنری ادوار تاریخ اسلام هستند که بنا به جنسیت مصالح ماندگاری متفاوت دارند استفاده از سنگ به دلیل خاصیت پذیری آن در افزایش طول عمر کتیبه های خوشنویسی تاثیر زیاد داشته و کاربردآن در بناهای مذهبی مانند مساجد و مقابر دلیلی بر این ادعا است زیراخوشنویسی درآن برای تزئین اینگونه بناها سهم چشمگیری دارد وتوانسته ارتباط درست و منطقی بین هنر خوشنویسی و سنگتراشی سنتی برقرار کند کلماتی که بعنوان مرکز توحید باوری اسلامی است در بیشتراین کتیبه ها بچشم می خورد و شامل آیات قرآن – روایت دینی- احادیث پیامبر اسلام ص و امام علی ع است بنا بگفته «... لورنز کورن کهن ترین کتیبه در تاریخ هنر اسلامی کتیبه قبه الصخره است که با مضامین مذهبی و متن اصول اعتقادی صدر اسلام نوشته شده و شامل نشانه های تکنیکی برای خوانش نوشته هاست و به این دلیل از اهمیت شایانی در تاریخچه خوشنویسی برخوردار میباشد..[1]»در قرون اولیه تاریخ اسلام کتیبه هایی ساخته شدکه تعداد انها اندک است و بیشتر تزئینات آنها منحصر به سوره های قرآن بشکل نواری با متون اصول عقیدتی اسلام میباشند همچنین کتیبه هایی غیر مذهبی با نام سفارش دهنده با اندازه و ابعاد بزرگ ساخته شد که در بناهای خاصی به نمایش در آمدند اهمیت کتیبه های معماری اسلامی مربوط به ویژگی های خاص ان است که مطرح ترین ان بهره برداری از عنصر خوشنویسی در معماری بعنوان یک ابزار تزئینی است در تمام ابنیه های اسلامی کتیبه ها با مضامین دعا – قران – حدیث همراه هستند و حتی مکانهای خاصی برای این متون در نظر گرفته اند مانند مناره ها – سردرها – پای گنبدها – محراب و قبله و حتی سنگ قبرها و هنرمند تمام فضاهای خالی کتیبه و بنا را با حروف نوشتاری پر می کرد و بصورت تکرارو یا طرح و الگوی واحد بر سطوح دیوارها ترسیم می نمود بنا به اهمیت صورت زیبا ی کتیبه های اسلامی بلحاظ فرم های ان در تقسیم بندی ابعاد و شکل و نقش و نگارها ی خطوط اسلامی در کنار موتیف های تزئینی و رنگها معانی و مفهوم کتیبه ها است که به ان اهیمت ویژه ایی بخشیده زیرا شرایط اجتماعی و مذهبی و فرهنگی اقوام مسلمان است که توانسته تا خلاقیتهای هنرمند هنرهای سنتی را بظهور برساند مثلا آیات قران کریم بیشترین عامل تصویری ساختمانها و کتیبه های اسلامی است که شامل جملاتی در اظهار ایمان و باور مسلمین بود که در وهله اول با خط کوفی و در نهایت با خط نستعلیق بر تمام ظواهر و صورتهای هنر اسلامی ظاهر شد در تهیه کتیبه ها متون مربوط به ادعیه با نام خداوند و ستایش پروردگار باز گو کننده تواناهایی بی حد و حصر خداوند است و مدح و دعای پیامبر اسلام ص – امام علی ع و پنج تن آل عبا است «..از دعاهای مشهور بیشتر در تزئین محرابهای گذشته استفاده میشد و استفاده از سوره ایه الکرسی و جوشن کبیر و اسامی امامان توسط هنرمندان کتیبه نگار ایرانی در محرابهای زیبای دوره ایلخانی – صفوی دیده میشود که تماما بازتابی از افکار شیعیان و تداعی پیام دوستی با خدا و ولی خدا ست از دعاهای مشهور مربوط به پیامبر اسلام ص دعای صلوات است که جایگاه ویژه ایی در کتیبه های اسلامی دارد..[2]»بطور کلی کتیبه هایی که نقش تزئینی انها مقدم بر خوانایی است محتوایی با ماهیتی مذهبی داشته و هدف از اینگونه کتیبه های تزئینی ستایش دائمی پروردگار است که از عالم روحانی حکایت می کند این گونه کتیبه ها در مقاطع زمانی معین خوشنویسی میشوند و دارای محتوای خردمندانه هستند که درک واقعی مفاهیم انها به آسانی میسر نیست .

وجود اعتقادات اساطیری مردم عصر هخامنشی و باور آنان به تاثیر گذاری الهامات آئینی بر زندگی سبب گردید تا سنگ به عنوان یک ابزار مناسب در جهت ساخت و پرداخت اشیایی که بتواند با جنسیت خاص خود بیشترین تاثیر را بمنظور انتقال پیام بر عموم بگذارد انتخاب شود که نمونه هایی از آن اسب بالدار – گاو بالدار و ... در هنر آئینی دوره هخامنشی است بزرگنمایی این نوع احجام اسطوره ایی و نمادین برگرفته از باورهای ملی مردم ان عصر یکی از ترفندهای سنگتراشان برای تعلیمات مذهبی و اعتقادی آن دوران به شمار می آید .

همچنین بهره برداری از روش سنگتراشی در نمایش تزئینات البسه و آرایش مو وصورت و زیورآلات متمولین دوره اشکانی به همراه ظرافت و دقتی که در بازنمایی آن داشتند نشان دهنده علاقمندی و وابستگی سران این دوره به زندگی مرفه و نمایش میزان مهارت و قدرت هنر و صنعت برخی از رشته های هنری ان روز گار بوده است دوره ساسانی دوره قدرت و شوکت ایران در مصاف با روم باستان به عنوان یک قطب برتر سیاسی و فرهنگی است زیرا وجود جاده ابریشم و داد و ستد کالاهای بازرگانی وهمچنین دستیابی به معادن غنی احجار قیمتی شرق آسیا سبب گردید تا هنر ایرانی با استفاده از نمونه احجار گران قیمتی مانند لعل و یاقوت و زمرد نمود بیشتری بر آثار هنری داشته باشد .

دوره اسلامی دوران تغییر و تحول بنیادی به لحاظ بینش و باور به یک اصل بود که اگر چه در هویت گذشته آن خللی ایجاد نکرد اما به شکل جدیدی هدفمند گردید زیرا ارزش های اسلامی با محوریت خداپرستی و یکتا پرستی دوران کهن باعث شد تا هنرمند مسلمان در استفاده از شیوه های سنتی خود تغییر و تحول شگرفی در نوع نقوش و طرح های خود ایجاد کند که یکی از این تحولات استفاده از طرح ها ی خلاصه شده طبیعی مانند نقوش اسلیمی ها و در مرتبه بعد ختایی است ممنوعیت استفاده از هرگونه تصویر سازی طبیعی بلحاظ شرعی تولیدات هنری ایرانی را دستخوش تغییر بنیادی نمود و انقلاب جدیدی را در نوآوری و خلق پدیده های شگرف هنری بوجود آورد که یکی از انها تغییر در استفاده هنر سنگتراشی سنتی ایرانی است که «در ابتدای رواج دین اسلام در ایران و آسیای مرکزی و عراق کنونی تا سوریه و مصر برای تزئینات قصر ها و مساجد بکار گرفته شد در حالیکه نقوش تماماً منشاء ایرانی داشتند و به نوعی اقتباسی از طرح و نقش ساسانی با گل و برگهای موسوم به برگ نخلی بودند از مهمترین ابنیه های دوره اموی قصر زمستانی بنی امیه در المشتی است که در صحرای سوریه قرار دارد که جلوی خان آن طرح های تزئینی حجاری شده شامل اشکال حیوانی مانند پرندگان و انسانها با ساقه های درخت انگور و طوماری شکل می باشد مطالعه دقیق این اثر حجاری نه تنها نشانه پیروی از اسلوب ساسانی در کشور سوریه است بلکه یک سبک جدید شرقی را بوجود آورده که می توان آن را سبک اموی نامید این نوع حجاری تا زمان حکومت عباسی ادامه یافت »( دیماند ,1383 :90 تا 92 ) با مطالعه نوع شیوه کار هنرمندان اولیه اسلامی مشخص میشود که انها در اجرای نقش اندازی و برجسته نمودن بخش هایی از طرح و نقوش رایج آن زمان به موضوع مهمی که همان نمایش منشاء هنر اسلامی یعنی توحید است توجه داشته اند و سعی داشتند تا نشان دهند که نقوش اسلیمی و ختایی و گل و برگهای استلیزه شده (ساسانی و بیزانس) حال می بایست برای انتقال یک پیام معنوی و الهی نوین انجام وظیفه کند در نتیجه صنعتگر با آموزش های معنوی و روحانی منبعث از تعالیم قرآنی وبا هنر خود تبحر و خلاقیت بیشتری در استفاده از ابزارو شیوه کار وطرح ها اعمال کردند که این مسئله به برجسته نمودن مشخصه های تصویری عناصر بصری تاثیر گذار یک اثر نقاشی – خوشنویسی  یا تذهیب و... است کمکهای شایانی می نمود.

بعدها حجاری در دوره سلجوقی نقش مهمی در تزئین داخل و خارج بناها بازی کرد در حالیکه نسبت به گذشته تغییر چندانی نداشت و فقط مشخصه های تصویری جدیدی مانند کتیبه های خوشنویسی کوفی تزئینی بر بناها به شیوه حجاری پدیدار شدند که بیشتر آنها بنا به تاثیرات روانی و روحی که آیات قرآنی بر مسلمین داشته است کار میشد «حجاری اسلوب سلجوقیان به تمام نقاط آسیای صغیر و سوریه و عراق منتشر شد و در تمام تزئینات این دوره بر فراز بناها – دیوار شهرها – دروازه و برج و پل اغلب مجسمه حیوانات قرار داده میشد و شاید بعنوان طلسم و برای محافظت از شر دشمن و نیروهای اهریمن بکار می رفت »( همان : 101 ) مشاهده چنین احجام سنگی در معابر نوع تفکر دوره سلجوقی را نسبت به نیروهای ماورایی و محافظت از دشمن نشان می دهد که سنگتراشان سنتی بخشی از وظایف خود را معطوف به ساخت چنین اشیای خرافی و نصب در محل معطوف نموده بودند و بگونه ایی برای انتقال پیام نجات توسط اینگونه دست ساخته های اعتقادی به ساخت و پرداخت اشیای مذکور با فرآیند تولیدی سنگی مبادرت می کردند دوره مغول دوران ورود فرهنگ و هنر بیگانه چینی به ایران است که تاثیر بسیاری بر روند کار گذاشت حضور دانشمندان فرهیخته ایرانی در کنار ایلخانان تازه مسلمان و افزایش میزان علاقمندی آنان به ساخت بناهای ارزشمند تاریخی و هنر کتاب آرایی سبب گردید تا استفاده از هنر سنگتراشی دوره سلجوقی تا آن زمان ادامه یافته و بیشتر بصورت نقش برجسته های سنگی نمود یابد این نوع آثار سنگی از نوع سنگ قبرهایی است که با اشکال رایج دوره مغول مانند طرح محرابی و نقوش هندسی و گل و برگهای پیچان و اسلیمی تزئین و حجاری میشدند و خطوط کوفی و نسخ بر آنها خود نمایی می کرد .[1]

از نمونه حجاری و سنگتراشی دوره صفوی تا دوره قاجار نمونه هایی اندک در دسترس است و بیشتر آن مربوط به سنگ قبرهای تزئینی است که نمونه ان سنگ قبر ناصرالدین شاه قاجار است که بر سنگ مرمر تصویر تمام قامت او را حجاری نموده اند این اثر در حال حاضر در موزه کاخ گلستان نگهداری میشود و اثر برگزیده سنگی این دوره کتیبه بسم ا... موزه اذربایجان تبریز است که به زیبایی تمام حجاری شده است این قطعه سنگ نسبتا بزرگ به ابعاد 82/3×33/1 به روی یکی از دیوارهای سالن طبقه نخست موزه تبریزنصب شده که با خط نستعلیق درشت عبارت بسم ا... الرحمن الرحیم حک شده است این کتیبه سنگی به سنگ بسم ا... مشهور است بسم ا... الرحمن الرحیم در عمق 5 سانتی متر آن تراشیده شده است و در حاشیه، چهار بیت از اول قصیده شرف الدین محمد بن سعید بن جماد بوصیری متخلص به (برده) حجاری شده و در فواصل مصراع های اشعار، القاب حضرت محمدص در داخل ترنجی حجاری شده است.

بعدها هنر سنگتراشی از دوره قاجار تا دوره معاصر مراحل بسیاری را پیمود و بنا به نیاز روزمره به احتیاجات زندگی در شهرهای مشهد و قم کارگاههای تراش سنگهای سیاه و مرمر دایر گردید و بیشتر دست ساخته های آنها تولیدات تزئینی و دکوری و گاهاً وسایل منزل است و طرح های آن نمونه طرح ها و نقش های احیای شده هنر گذشته ایران است از انواع صنایع سنگی شناخته شده دوره معاصر بلحاظ تکنیک و فنون رایج آن می توان از احجام سنگی – تراش سنگهای قیمتی – سنگتراش سنتی – حکاکی روی سنگ – خراطی سنگ – فیروزه کوبی – مرصع کاری – مشبک سنگ – معرق سنگ – موزائیک سنگ و... نام برد .

سنگتراشی سنتی دوره معاصر ادامه دستاوردهای فنی و هنری هنرمندان گذشته است که نوعاً با استفاده از طرح های تزئینی و تصویر هنرمندان دیگر سعی دارند تا با پیوند هنر- صنعت ( خوشنویسی  – حجاری ) در کتیبه های اسلامی پیام نهفته در اجزای تصویری اثر اول را انتقال و ملموس تر نماید .