مریم وبلاگ

   سابقه سوزندوزی سنتی در ایران

 بگفته جی گلاک در کتاب سیری در صنایع دستی ایران « سوزندوزی یا گلدوزی یا نخ دوزی یکی از روشهای دیرینه آرایش جامه است ولی بعنوان شیوه ایی در پارچه بافی استحکامی ندارد و در غرب ایران قطعاتی از منسوجات سوزندوزی با نقوش پیچیده که تاریخ ساخت آن به شش هزار سال پیش از م میرسد پیدا شده است [1]» بنا به این سخن  بنظر میرسد این هنر سابقه بسیار طولانی در ایران  دارد که تا قبل از ورود آریایی ها هم برای زینت البسه بکار میرفته است بیشترین اسناد و مدارک باقیمانده از گذشته وجود کتیبه ها و نقش برجسته و همچنین نقاشی های دیواری رنگینی است که در بیشتر مناطق باستانی و تاریخی ایران قبل از اسلام بدست امده و همچنین دست نوشته های مورخان یونانی که از ایران دیدن کرده اند می تواند به شناسایی و معرفی وجود هنر سوزن دوزی ایران یاری کند مثلاً « قدیمی ترین سند سابقه رودوزی ایران مربوط به سالهای 550 تا 330 ق.م است و بسیاری از کارشناسان با بررسی بقایای تخت جمشید و کاوشهای شوش لباس درباریان و محافظین را که بر سنگ نگاره ها بطور برجسته مشخص گردیده سوزندوزی دانسته اند علاوه بران تعداد زیادی مجسمه سنگی با نقش انسان هایی با لباس فاخر و تزئین شده نشان می دهد که تا حدی موید وجود نوعی رودوزی ایران عصر هخامنشی است [2]» علاقمندی ایرانیان به البسه های مزین به زیور الات و دوختهای ظریف و زیبا تا دوره های بعدی تاریخی هم ادامه یافت تا جاییکه « در دوره سلوکی و اشکانی از سالهای 312 تا 226 ق.م سوزندوزی ایران رایج بود و دلیل آن را کشف مقداری رودوزی مربوط به قرن 3 ق.م جنوب روسیه می دانند زیرا در این آثار نخ زرینی که به ظرافت تابیده و به پارچه پشمی دوخته شده و تصویر برگهای مو و پیچک را بوجود اورده است دیده میشود[3] » تبادل تجاری البسه و پارچه های سوزندوزی در ایران همواره از علایق شاهان ایرانی بوده است تا جاییکه «در 1500 سال ق.م یکی از دودمانهای چین بنابر سنت برای سر مهر آوردن همسایه خود ایران نمایندگان را با قطعات پارچه زربافت و زردوزی به دربار اشکانی می فرستاد که نشانه علاقمندی ایرانیان و رواج این هنر بوده است[4] » از دیگر نمونه دوختها و تزئینات سنتی پارچه در ایران هنر ملیله دوزی است بنحوی که بگفته علی سامی « در ناحیه لولان در منتهی الیه شرق ایران تکه های ملیله دوزی و قلابدوزی بدست آمده که احتمالاً متعلق به دوره اشکانی است [5]»لولان احتمالاً ناحیه لولکلان در استان سیستان و بلوچستان است همچنین فلوروس شاعر و مورخ رومی اشاره دارد « اشکانیان در جنگ از درفش های سوزندوزی شده استفاده میکردند و در سال 53 ق.م سپاهیان خسته روم در واپسین نبرد خود با ایرانیان هنگامی که از نبرد دست کشیدند که ایرانیان درفش های خود را که از پارچه زربفت با رنگهای درخشان و نقوش برجسته دوخته شده بود گشودند[6] » از نمونه سوزن دوزی های دوره ساسانی نمونه هایی مشاهده شده  اما بگفته مورخان « تئوفیلاکت مورخ قرن 7 م ضمن توصیف جامه هرمز چهارم ساسانی نوشته شاهنشاه شلواری زربفت می پوشید که ان را با دست گلابتون دوزی کرده بودند و بهایی گزاف داشت [7]» از دیگر دست بافته ها و دوختهای سنتی دوره ساسانی را از حفاری های آسیای مرکزی بدست آمده که طی کاوش های اورل اشتاین گلیم وگلدوزی های فاخری است که در آن هنر ساسانی دیده میشود « در قرن های بعدی سوزندوزی بیزانس همسایه ایران تقلیدی از فرآورده های ایران بود[8] » در بعد از ورود اسلام به ایران خصوصاً دوره سلجوقی آثار و کتب ادبی یافت شد که در آن از هنر گلدوزی و قلابدوزی نام برده اند در دوره مغولان خصوصا تیموری ابعاد تاثیر هنر چین گسترش یافت و تیمور آن را تداوم بخشید و با بکار گیری سوزندوزان دربار نقوش از سمرقند موجب بسط آن شد و حتی عده ایی از محققین سوزندوزی را از این دوره می دانند در کتاب سیری در صنایع دستی ایران بانو دکتر فیلیس اکرمن با مطالعه نگارگری این عصر هنر سوزندوزی عصر تیموری را بخوبی توصیف کرده است تا جائیکه نشان می دهد «هنر قلابدوزی روی چادر و پرچم ها ی دوره تیموری ارزش بسیاری داشته و به ان توجه ویژه ایی داشتند از نمونه گلدوزی های سنتی دوره صفوی در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری میشود که نفیس ترین آن قطعه رودوزی قرن 11 ه.ق با اشکال انسانی – حیوانی و گیاهی با رنگهای مختلف بر زمینه سیاه است که بیشتر بر ای شلوار زنان استفاده میشد[9]» یکی از زیبا ترین نمونه دوخت سنتی ایران در موزه فنون و صنایع شهر بوداپست نگهداری میشود که مربوط به قرن 11 دوره صفویه است که منظره مجلس بزم را نشان میدهد که در آن 40 نفر شرکت داشته و امیری در صدر مجلس نشسته و حواشی آن فرشتگان بالدار را قلابدوزی کرده اند « اهمیت این حرفه در دوره صفویه بقدری بالا بود که بعنوان صاحب حرفه و شغل شهرت داشت تا جاییکه انواع حرفه های دوخت مانند جماعت : گلابتون دوز – لندره دوز – نقش دوز – ده یک دوز – پولک دوز و... دیده میشد[10] » حتی در سفرنامه های اصفهان یکی از خیابانهای شهر اصفهان بنام ( مطرزکاران ) یعنی قلابدوزان معروف بوده است در دوره افشارو زندیه هنر دوره صفوی ادامه داشت و بقول «ویلیام فرانکلین از سیاحان زندیه هنر ملیله دوزی در شیراز رواج خوبی داشته است[11] »در دوره قاجار در مناطق مختلف ایران هنر دوخت سنتی رایج بوده بشکلی که هنرهای قلابدوزی رشت – پته دوزی کرمان و گلابتون دوزی از شهرت بسزایی برخوردار بود « ساموئل گرین ولز بنجامین سفیر آمریکایی در ایران عصر قجر می نویسد : از انصاف دور است که اشاره به گلدوزی با شکوهی که از سیم و طلا و نقره است نکنیم این گلدوزی با بهترین های فرنگ رقابت می کند و آن را بر مخمل سیاه و قرمز و ابریشم آبی یا قرمز میساختند[12] ».