مریم وبلاگ

در اینجاست که به این مفهوم کلیدی می رسیم که همان رواج اندیشه حروفی در بخشی از فرهنگ اسلامی است این اندیشه نوعی تفکر عرفانی است که ریشه در دل اعصار و دوره های کهن دارد و اساس جهان بینی آن انسانی است که میتواند صورت مجسم خداوند باشد و حروف در رساندن انسان به این مرتبه او را یاری خواهد کرد آنها برای اسم ها و حروف و ارقام مشخصات سری قایل بودند و اعتقاد داشتند که این حروف دارای مفاهیم کلی متافیزیک اند که در اشکال هندسی انان نهفته است دکتر نصر در همانجا می گوید: ((...تنظیم و تدوین علم تمثیل و رموز عددی و حروف در عالم اسلامی به حضرت علی ع منسوب است و حروف برای تاویل حوادث و تفسیر جهان و کائنات جنبه های کیفی داشتند ...)) و شاید یکی از دلایل تقدس برخی قطعات خطی به این باور و اعتقاد می رسد . این نحوه تفکر در دوره صفوی بسط یافت و حتی تبدیل به جادو و طلسم و توضیح نمادین متون مقدس شددراوستاواژه ایی به معنای ( کلام ایزدی ) است که در دعا بکار می رود ( مانتهر –MANTHRA    ) از مصدر ( من ) به معنی اندیشیدن است که در زبان پهلوی MANSR     شده که معنی ( کلام مقدس – وحی – امر الهی ) می دهد و اشاره به تقدس کلام دارد و این مفهوم کاملا اسطوره ایی و مبدا آن به تمدن ایران باستان میرسد توجه به راز و رمز حروف که در کتب قدیم به آن ( علم حروف ) می گفتند نزد صوفیه رایج بود و آن ( شئون ذاتیه موجود در غیب الغیوب ) نامیده میشد.[1]دایره و منظور سحر آمیز آن نوعی فهم اسطوره ایی را طلب می کند زیرا مرکز دایره نمادی از نطفه ازلی آفرینش و مرکز آن نقطه ثابتی است که محور آفرینش است رمز دایره نقش هندسه را مشخص کرده و این هندسه ازلی و مقدس است که انسان از ابتدا در تلاش بر قراری ارتباط با آن بوده و در تمام تفکرات سنتی از عهد کهن به اشکال گوناگون ( دایره دور سر قدیسین مسیحی – فره ایزدی و گردونه مهر یا چلیپای شکسته در هنر ایرانی – ماندالا و گل نیلوفر در هنر بودایی و...) دیده میشود مسئله تقطیع حروف و تناظر و تناسب از ابتدایی ترین اصول تناسبات هندسی خوشنویسی است و امور فنی مربوط به علم هندسه با روحانیت ناشی از ادعیه و اذکار و آیات باعث تقدس این هنر شده است .[2]

    " خوشنویسی یک هنر خاص اسلامی است و در زمینه این هنر نخست خط کوفی ابداع شد و سپس اسلوبهای دیگر پدید آمد که با زیبایی همراه بود یعنی هنری خلق شد که از کتابت قرآن فراتر رفت و در کل محیط ظاهری زندگی اسلامی هم به عنوان تجلیگاه کلام خدا بکار گرفته شد که نمونه بارز آن نگارش ادعیه مقدس مانند ( دعای نادعلی ) همراه با تزئینات مفصل برای تزئین در منازل و مکانهای مقدس بود که از دوره صفویه رایج گردید با این باور که آیات قرآن یا ادعیه کانون قدرت هستند پس کلمات و حروفی که تجسم این کلمات را امکان پذیر می سازند نیز نقش تعویذ را بازی می کنند که از خود قدرت دارند" .[3]

     صرف نظر از نمادین بودن آن و معنای باطنی حروف و الفبا صور میتوان ظاهر خوشنویسی را نمایانگر هستی و نماد واقعیات معنوی در ذهن مسلمین دانست تا جایی که در طول قرنها حکیمان با توسل به حکمت اسلامی سعی کردند تا سرشت روحانی خوشنویسی را در مقام هنر مقدس نشان دهند و حتی گروهی به جنبه های نمادین ان اشاره کردند و گروهی هم به صورت کلمات آن را در قالبهای بیانی متفاوت خوشنویسی بکار بردند که شیوا ترین آن نستعلیق است "در ذات هنر خوشنویسی که همان هندسه معنا است قابلیت های پرداخت وجود دارد و خط نستعلیق یکی از قابلیت های ارزنده آن است که از همه شرایط زیبایی برخوردار است : اعتدال – استواری – تناسب و... الفاظ قرآن و ادعیه حتی زمانی که جداست با رتقدس دارد و به این علت در گذشته این عبارات را می نوشتند و به عنوان ( حرز نویسی ) به کار می بردند تا جایی که شیعیان ظروفی می ساختند که برای استمداد از امام علی ع ( دعای نادعلی ) را بر آن نقش می کردند[4] ."

کاربرد نام امام علی (ع)در آثار هنری صفویه در چند مضمون که به منظور یاری جستن از ایشان نگاشته شده قابل بررسی است "مضامینی مانند نام امام علی ع به تنهایی یا در کنار نام (ا...) و حضرت رسول ص بنام چهارده معصوم و عبارات دعایی و بویژه بخشهایی از دعای نادعلی است عشق و ارادت به علی ع در تزئین بسیاری از آثار هنری دوره صفوی تا عصر حاضر تجلی یافته که نشان از عشق هنرمندان شیعه دارد مانند علم دراویش که بکرات نام علی با تکرار در مقابل هم و بخط نستعلیق حک شده و استفاده از فلز سخت فولاد نتیجه تلفیق حس دینی و معنوی هنرمندان با عناصر زمینی هنر ایرانی و اسلامی است کتیبه های خطی بیشماری باقی مانده که طرح های پیچیده آنها نشان از معنویت دارد وبه عناصر و نمادهای شیعی اشاره میکند مانند علم عزاداری امام حسین ع در روز عاشورا که در برخی جمله یا علی مدد به نشانه یاری جستن از این امام همام قابل مشاهده است استفاده از نام علی ع در کنار آیاتی از سوره قرآن نشانه اعتقاد راسخ شیعیان در یاری جستن از اوست یکی از مشخصه های آثار خوشنویسان دوره قاجار استفاده از جمله یا علی مدد است که در قطعات خطی میرزا غلامرضا اصفهانی بکار میرفت که اشاره به قداست آن در نزد هنرمندان خوشنویس دوره قاجار دارد استفاده از نام علی ع در جام های برنجی چهل کلید که بمثابه شفای بیماری و یا انجام مراسم خاص مذهبی بکار می رفت دیده میشود و تمثال دست حضرت ابوالفضل ع مربوط به دوره صفویه با بخشهایی از دعای نادعلی با آیه شریفه فتح با خط نستعلیق بیانگر اعتقاد به مددجویی از امام در ذهن هنرمند و اندیشه جامعه مذهبی آن دوره است کتیبه درب مسجد امام اصفهان با فولاد مشبک ساخته شده و شامل دعایی در حق پنج تن است که به ( کسی که به حکم ازلی شمشیر می زند) قسم یاد کرده و منظور همان امام علی ع است تقدس این نام شاید به دلیل سه اصل توحید – نبوت – امامت است که از عبارات شهادتین شیعی است و در برخی از کتیبه ها از حضرت علی ع به عنوان جانشین او یاد می گردد انتخاب ادعیه منسوب به امام علی ع به منظور شکوه بخشیدن و احترام به مقام امامان در فرهنگ شیعی است و تحکیم اصل امامت در دین تشیع می باشد و شاید از دلایل اصلی فراوانی آثار مرتبط با امام همین است یکی از اولین نمونه آثار تاریخ دارمربوط به عصر صفویه که اوج استفاده از دعای نادعلی را نشان میدهد مرکب دان فلزی است که متون آن ذکر دعای نادعلی است کسی که شگفتی ها را ظاهر می سازد در بیشتر آثار فلزی مرتبط با ادوات جنگی دوره صفویه مانند سپرها – شمشیرها – زره ها – کلاهخود – البسه خصوصا بازوبند ها دعای نادعلی با خط ثلث یا نستعلیق نگارش شده که علاوه بر ارادت و مدد جویی خالصانه از امام علی ع طالب ایمنی از خطر و پیروزی از این امام بودند اکثر کشکولهای بر جا مانده مزین به دعای نادعلی یا دعا در حق امام است همچنین احادیث پیامبر ص در مدح و وصف این امام بر بیشتر آثار خوشنویسی بوِیژه کتیبه های اشیای فلزی به چشم می خورد که نشانگر شخصیت و تفکر حضرت رسول ص در ارتباط با امام علی ع است همزمان با اعتلای هنرهای صناعی در طول تاریخ هنر ایران عناصر باستانی نمادین توانستند در قالب بیانی جدید بکار روند مانند نقش شیر که از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده و نمادی از شوکت و جلال شاهی است این نقش مظهر اندیشه آریایی است و سمبل ایران که ارتباط تنگاتنگی با اعتقادات داشته و بعد از ظهور اسلام بار دینی و معنوی خاصی یافت و از دوره سلجوقی بر روی کاشی های ستاره ایی به همراه خورشید بکار رفت که خورشید نمادی از حضرت رسول ص و شیر نماد امام علی ع است این تصویر سازی در اماکن مذهبی به عنوان نماد شیعه مطرح گردید و حتی در دوره ایلخانی بر سکه های آنها نقش شد" .[5]