مریم وبلاگ

توضیحی بر طرح و نقش قالی صفوی

دوره صفویه اوج هنر طرح و نقش قالی های نفیسی است که بیشتر آنها در کارگاههای سلطنتی تهیه شده اند در مجموع طرح ها و نقوش رایج در بافت قالی صفوی به شرح زیر طبقه بندی میشود :

 

الف-طرح و نقش گل ختایی : استفاده از این طرح با ساقه گل و نموداری از شاخه درخت یا بوته گل وبرگ غنچه بود و« طرحی خلاصه شده از طبیعت است که بنا به ماهیت هنر صفوی از رایج ترین نقوش قالی بود در این نوع نقش اندازی تنوع رنگها بسیار است و به قالی های آن دوره جلوه بسیاری میداد کلیه طرح های ختایی دوره صفویه بدلی از نقش های مشابه آن در هنر کتاب آرایی آن دوره است »(وکیلی ,1382 :26 و 27 ).

ب-طرح و نقش گل شاه عباسی : طرحی است شامل گل مرکزی با گلبرگهایی اطراف آن که ارتباط بین گلبرگها نوعی وحدت و کثرت را می رساند که ریشه در تفکر هنر اسلامی با فلسفه هنری و دینی دوره صفوی دارد «این طرح در دوره صفویه رایج شد و تا قبل از این دوره دیده نشده است احتمالا ریشه گیاهی این نقش به میوه انار در فرهنگ زرتشت ایران رجوع می کند در مواردی این گل را به نام گل شیخ صفی نامگذاری کرده اند انواع شاه عباسی بنام های افشان – لچک و ترنج – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسله ایی – تصرفی – ترنجی طره دار – بوته دار نامیده میشود » ( همان :28و29 )- تصویر 3

 

پ-طرح و نقشه افشان : نقشه های افشان بدون ترنج و لچک است و اختصاص به یک گل خاص ندارد و نقوش آن در قالب رنگهای متضاد و شکسته و یا گردان دیده میشود «از مشهورترین آن افشان مینا خانی – شاه عباسی – ختایی – بندی – شکسته – قشقایی – جانوری است» ( همان : 35و36).

ت-طرح لچک و ترنج : تاریخ ورود طرح ترنج به قالی مشخص نیست اما «در دوره صفویه نمونه های جالبی از آن دیده میشود که نمونه ارزنده آن قالی شیخ صفی است این طرح در اکثر رشته های تزئینی دوره صفوی بکار رفته و جایگاه خاصی در هنر ایرانی دارد»( همان :40).

ث-طرح و نقشه درختی : نقش درختی از قدیمی ترین نقوش مقدس ایرانیان است که در قالیهای تاریخی دارای ارزش خاصی است این نقش در متن و حواشی قالی ها بکار می رفت و گاهی به تنهایی با آرایه های ظریف بصورت نقش غالب در زمینه نمایان میشود« درختانی نظیر کاج – سرو – بید – انواع درختان با شاخه و گل و برگ و میوه از نقوش متداول این طرح است انواع این طرح شامل درختی محرابی –جانوری – لچک و ترنج – سروی – سبزیکار است »( همان: 45تا46).

ج-طرح و نقشه جنگلی :طرح سراسری که در آن نگاره های درختی – گلها و شکوفه ها و بوته های سبزینه در کنار تصاویر جانوری و یا بدون نقشه جانوری و بصورت درهم و نامنظم ولی مکرر در ردیف های عمودی وجود داشته باشد «این طرح از نوع طرح های جوشقانی است» ( همان :49). 

چ-طرح و نقشه جوشقان :این طرح شامل درخچه هایی با گل و شکوفه در کنار شاخه گلهای گوناگون متقارن هندسی و شکسته است« این نقش به نام کشمیری و جنگلی هم شهرت دارد» (همان :51).

ح-نقشه چهار فصل :تقسیم فرش به چهار قسمت است که هر قسمت آن نگاره های همان فصل در آن بکار رفته است (همان :52).

خ-نقشه باغی:این نوع نقش بیشتر در اصفهان تبریز –کاشان – کرمان بافته میشد و شامل طرح باغ های ایرانی است (همان :53)- تصویر 4- .

د-نقشه گلدانی :ترکیب این نقش با خطوط پیچ در پیچ فشرده اسلیمی و نگاره های گلهای تزئینی است که شکل گلدان را در نظر تداعی می کند «استفاده از طرح های گلدانی از زمان صفویه در فرشبافی ایران رواج یافت از قالی های گلدانی زمان صفویه بیش از 50 تخته در موزه ها به یادگار مانده است انواع این نوع نقش شامل گلدانی ختایی – شاه عباسی – لچک و ترنج – ظل السلطانی – حاج خانمی – محرابی – ایلیاتی است» ( همان :77 )- تصویر 5-. 

ذ-نقشه و طرح هراتی ( ماهی ):این نقشه مرکب از دو نگاره ماهی و یک گل در میان آن است این نقش در قالی بافی شهرهای مختلف با گونه های متعدد بکار رفت« نقشه و طرح ماهی در فرش های صفویه خصوصا در هرات بافته میشد» (همان :85).

ط-نقشه شکارگاه :از انواع طرح ها شکارگاهی ملهم از صحنه های مینیاتور های دوره صفوی بر قالی های این دوره نقش شده است که نمونه های شاهکار آن در موزه فرش موجود است (همان :195) – تصویر 6-.

ظ-طرح محرابی تصویر دارو قالی کتیبه دار : این نوع طرح ها بیشتر در رابطه با تعامل فرهنگی بین دو دولت صفوی و عثمانی بوجود آمد که در فضای بالای آن یک طاق با دو ستون وجود دارد«این طرح میراث دوره صفویه است »( همان :26)همچنین قالی های کتیبه دارمحدودی از این دوره بدست آمده است که بیشتر با طرح محرابی بافته شده اند و حاوی مضامین مذهبی هستند[1].

ک-طرح شیخ صفی :به دلیل معروفیت این طرح که اولین بار در قالی مقبره شیخ صفی بکار رفت بارها تقلیدشد و بنام طرح شیخ صفی شهرت جهانی  یافت .ادامه دارد...