مریم وبلاگ

 

مذهب ایلام

نا م همه خدایان ایلام در کهن ترین مدارک شاهی مربوط به سلسله اوان امده که این خدایان تا زمان سقوط ایلام توسط آشور بانیپال در ایلام پرستش می شدند در معاهده ( هیت ) شاه اوان و ( نارام سین ) شاه آکد نام این خدایان آمده است خدایان ایلام در قرن23 ق.م متولد شدند و این نشانه سابقه کهن خدایان ایلام است در سلسله مراتب خدایان ایلام والاترین خدا یک اله بود و بعدها ( پی نی کیر ) عنوان فرمانروای آسما ن را کسب کرد .

پی نی کیر یک نوع شخصیت ایشتار گونه داشت و اله بزرگ ماد ایلامیان بود پرستش این اله در سراسر ایلام گسترش داشت و برای او معابدی ساخته بودند مانند معبد اونتاش گال در دوره ایلام میانی تا اینکه در هزاره 2 ق.م الهه های مادر خدا در سراسر ایلام گسترش یافتند امادر طول هزاره 2 جای خود را به خدایان مرد دادند و در این زمان که الهه برهنه به صورت پیکرک های گلی ساخته شدند و به صورت یک خصوصیت پیوسته در این تمدن در آمدند در سلسله آوان دومین مقام در سلسله مراتب خدایان ایلام به ( هومبان ) تعلق گرفت که تا پایان تاریخ ایلام پایدار بود او فرمانروای آسمان و همسر الهه مادری ( پی نی کیر ) است و فرزند پسر آنها ( هوتران ) نام داشت و خدای این شوشیناک خدای رقیب هومبان بود این خدا از زمان سلسله اوان وجود داشت و تا دوره سیماش هم صاحب قدرت بود روابط میان خدایان عمده ایلامی به جهت همسری منعکس کننده چگونگی رابطه خانوادگی در بین خاندان سلطنتی است و مشروعیت آنها از طریق شاخه زن تداوم داشت و پس از فوت شاه برادرش می بایست بر تخت بنشیند و با بیوه او که احتمالا خواهر هر دوی آنها بوده ازدواج کند ایلامی ها خدای اینشوشیناک را خدای جهان زیرین می دانستند و او خدای سوگند هم بود در دوره اوان ایلام زیر نفوذ بین النهرین بود و نام خدایان سومر هم در ایلام بکار رفت و پرستش شد مانند: ادد – اآ- انکی – ادا – ایشوم – کاتبا – شمش – ایشتار و... در این زمان است که خدای نهونته یا خدای خورشید در ایلام ستایش شد و حتی نام او بر شاهان ایلام در قرن 12 ق.م گذاشته شد مانند شوتروک ناهونته .

نهونته خدای قانون ایلامی ها هم بود و قلمرو او تجارت هم هست در کنار خدای خورشید در سراسر تاریخ ایلام خدای ماه هم حضور داشت که نام او ( نپیر ) است ایلامی ها اور ا پدر یتیمان می دانستند از آغاز تاریخ ایلام هیچ معیدی بر جا نمانده و تنها از طریق نقوش مهرهای استوانه ایی هزاره 3 ق.م می توان به تصاویری از معابد آنها دست یافت در این مهرها معابد نسبتا رفیع اند و بر بلندی سکو قرار دارند و نمای آن آجری است و شاخص آن 3 شاخ عظیم بر دیوارهای معابد می باشد و درگاهها و درون معبد احتمالا مملو از مجسمه و اشیای اهدایی بوده و پیکره خدایان و شاهان در جایگاه قرار داشته اند در زمان شاهی آوان و اکد احتمالا یک ارگ در شوش بوده استکه شاهان در این ارگ مقدس برای خدایان قربانی می کردند و شماری از کاهنان در این معابد فعال بودند و این از روی مهرهای ایلامی که از حفریات شوش بدست آمده مربوط است و نشان می دهد که کاهنین مراسم را با بدن برهنه انجام می دادند و کلاه شاخدار داشتند و در مواردی هم سربند به شکل مار می بستند کلاه شاخدار برای ایلامیان نمادی از ارتباط با خدایان ایلام است و پیکره خدایان همیشه با کلاه شاخدار است که تا دوره ایلام جدید هم تداوم داشت .

اما خدایان ایلامی در دوره ایلام میانی و جدید را باید از آجرهای کتیه دار زمان اونتاش گال و جانشینانش دید که اشارات بسیاری بر خدایان و معابد آنها دارد که تمام شاهان این دوراناز آنها کمک خواستند پس از حکومت اونتاش گال مدارک تنها به کتیبه های دوره شیلهک این شوشیناک در شوش محدود می شود و مجمع خدایان ایلام در دوره حکومت اونتاش گال شکل گرفت و در دوره این شاه است که زمینه مناسبی برای تحول مذهب ایلام بوجود آمد دردوره این شاه است که باز هم والاترین مقام به خدای الهه مادر ( پینی کیر ) تعلق یافت که احتمالا به دلیل نظام مادر سالاری است اما باز هم در این دوره مقام برتری به خدای مرد داده شد و این از خصوصیت تحول این دوره است تحول دوم مذهبی ایلام در این است که خدای این شوشیناک در شوش به مجمع خدایان پیوست زیرا در گذشته مقام یک خدای محلی را داشت اما به تدریج به مرتبه خدای ملی رسید و خدایان قدیم را تحت الشعاع قرار داد خدای این شوشیناک در زمان اونتاش گال مقام خدای بزرگ را یافت اما در زمان شیلهک این شوشیناک از میدان بدر رفت .

با توجه به نحوه پرستش خدایان متعدد در تاریخ ایلام مشخص می شود که در ایلام هر گز وحد تمذهبی وجود نداشته زیرا شاهان گاهی از خدایان متعدد در هر دوره کمک می خواستند و شاید یکی از دلایل نابودی سلسله ها همین است که هر قبیله ایی خدای محلی خود را نیایش می کرد پس شاهانایلام در این اواخر سعی داشتند برای استحکام وضعیت سیاسی ایلام مراسم نیایش های محلی را ملی کنند پس پایتختهای خودر ا مانند شوش یا دورانتاش را به شهرهای مقدس تبدیل کردند و خدایان محلی را در آن شهر را گرد آوردند این پایتختها شباهت های زیادی به شهرهای مقدس کنونی مانند مکه – بیت المقدس – واتیکان – بنارس و.. داشتند.

 تاثیر خدایان سومر و اکد و بابل در ایلام وجود داشته و این ارتباط را می توان از نقوش اساطیری ایلام در یافت مانند نقش ( نیمه گوزن – نیمه ماهی ) – ( نیمه انسان – نیمه ماهی ) که در نقوش برجسته و مهرها دیده می شود ایلامی ها به دلیل اعتقاد خاصی که داشتند نسبت به خدایان خود شیوه تفکر مخصوص را مد نظر داشتند زیرا بیشتر خدایان آنها موجودات غیر قابل شرحی هستند که نام واقعی آنان نه می بایست بر زبان آید و نه شناسایی گردد و حتی انسان ایلامی مجاز به توصیف و بیان دقیق آن هم نبود و به این دلیل کاتبان اکدی در شناسایی خدایان ملی ایلام با مشکل روبرو بودند و بیشتر مدارک ما برای شناخت این خدایان فقط از طریق مدارک سومر و اکد امکان پذیر است پس امکان دارد ما در شناخت خدایان و الهه های ایلام با گمراهی روبرو شویم .

در دوره ایلام میانی و جدید با زهم خدای هومبان که عالیترین خدا ی مرکز ایلام بود پرستش شد و نام او با عناوین شاه – بزرگترین خدا – حامی بزرگ – همراه بود اونتاش گال شاه دوره ایلام میانی برای نهونته یکی از خدایان مهم معبدی در شوش و معبد دیگری در چغازنبیل برپاکرد خدای نهونته در بابل برابر با خدای شمش بود معبد نهونته در شوش از کهن ترین معابد بود و شاهان ایلام خود را خادمین او می دانستند و شاهان سلسله شیلهک این شوشیناک ارادت ویژه ایی به او داشتند و بخشی از نام خود را از او گرفته بودند شاید یکی از دلایل پرستش خاص این خدا در دوره ایلام میانی به دلیل قرار گیری این سلسله در اوج قدرت و عظمت خود در تاریخ ایلام بوده که شاهان این دوره توانسته بودند استقلال خود را در رویارویی با حکومتهای بین النهرین حفظ کنند و حتی در جنگها با آنها پیروز های خود را از الطاف این خدا می دانستند .

با توجه به اینکه بررسی مذهب ایلام از طریق حفریات شوش و چغازنبیل انجام شد اما هنوز تپه های باستانی بسیاری در دل خاک نهفته است که نام برخی از خدایان ایلام را نیاورده است مثلا هوتران که خدای کهن ایلام است که با خدای هومبان و خدای کیریش نسبت داشت هوتران خدای حامی است و حتی شاهان ایلام مانند هوتران تمتی – کیدین هوتران از شاهان ایلام هم نام او را بر خود گذاشتند محل این خدا در آوان بود اماد ر شوش معبد داشت .

 نام خدایان ایلام بر بناها – نقوش برجسته – پیکره ها – مهرها امده و حتی مهرها ی پروتو ایلامی در شوش نشان می دهد که شوشیان و بن النهرین مفاهیم بدوی مشابه از خدایان داشتند و شهر خدای حامی خاص داشت .

 مجمع خدایان از نوع محلی تا دوره سلسله قدیم ایلام وجود نداشته و در این دوران که پروتو ایلامی است شاه – کاهن را نشان می دهد که در کنار عید ایستاده بر بلندی سکویی یعنی در دوره قدیم ایلام که همان دوره پروتو ایلامی است شاه مقام الهی داشته است .

نقوش تخیلی و نیمه خدای ایلام و بین النهرین هم  رایج بود مانند ( نیمه انسان و نیمه گیاه – نیمه انسان و نیمه مار – نیمه انسان و نیمه بز – و ایلامی ها موجود شیر و عقاب را به عنوان محافظ معابد اختراع کردند که برای سومری ها ناشناخته بود در مقابل هم تصویر گیل گمش خاص سومری هاست از مهمترین نقوش مذهبی ایلامی ها مار است که بر مهرها ی آنان دیده می شود و یا بر نقش برجسته اونتاش گال حک شده است مار نماد خدای کهن و قلمرو او جهان زیر بود نقش مار در ایلام متاثر از نقشمار در بین النهرین است ایلامی ها مار را با سر انسان خلق کردند که خاص خودشان است این نوع نقش مار چهره مرموزی دارد که نمادین است و از نیروهای زیرین و هولناک حکایت می کند ایلامی ها تصاویر زیادی از نقوش ماد و انسان در زیر پی بناهای ها ی قرار ردادند تا ساختمان را از چشم زخم نیروهای جهان زیرین حفظ کنند .

 

منابع :

1-      تاریخ تمدن ایلام : دکتر یوسف مجید زاده

2-      حفاری هفت تپه و دشت خوزستان – دکتر عزت اله نگهبان  

3-      نظری به تاریخچه حفریات شوش و کشفیات مهم که اخیرا به عمل آمده – حسین نخجوانی – نشریه دانشکده ادبیات تبریز – ش 9  

4-      نقوش برجسته ایلامی – دکتر صراف – سال 72  

5-      مهر در باستان شناسی ایران – نلسون فرای – مجله باستان شناسی و تاریخ شوش 2 – بهار و تابستان سال 67  

6-      نقوش سفالینه های شوش – دمورگان  

7-      کهن دیار – مهران غلامی

8-       تصاویر از سایت موزه های لوور – بریتیش میوزیوم – مترو پولیتن

مریم فدایی - سال 87