مریم وبلاگ

خواننده و محقق محترم در صورتی که این مقاله مورد توجه شما قرار میگیرد و قصد دارید تا آن را مطالعه و بهره برداری نمائید لطفا مبلغ 2000 تومان به حساب زیر  بنام مریم فدایی واریز کنید ./. با سپاس از حفظ رعایت اصول شرعی شما

بررسی هنر لاک کاری ایران و هند

 مقدمه :

 تولید آثار هنری در هند قدمتی طولانی دارد زیرا هندوها در ساخت و پرداخت اشیای هنری بویژه کار حجاری و منبت کاری روی چوب و سنگ تبحر خاصی داشته و در بیشتر مناطق جغرافیای هندوستان هنرمندان با استفاده از ابزار وآلات فنی خود آثار و اشیای هنری بی نظیر را خلق کرده اند که در حال حاظر زینت بخش موزه های جهان می باشد وجود این سرزمین در منطقه آسیا بدلیل محل عبور قبایل و ملتهای متفاوت با فرهنگها و اعتقادات خاص   از این سرزمین سبب گردید تا به نوعی تاثیرات و تبادل فرهنگی ویژه ایی در تمام حوزه های هنری – علمی و ادبی این منطقه مشاهده شود که در این میان کشور ایران و هندوستان سرنوشتی مشابه داشته و در این رهگذر با استفاده از دستاوردهای هنری و اعتقادی خود پایه گذار نوعی فرهنگ بنام هنر هندو ایرانی هستند که نمونه های ان را در مکاتب هنری هندو ایرانی از نقاشی تا خوشنویسی و دیگر صنایع دستی تاریخ این دو منطقه می بینیم .

 با توجه به این موضوع در این مقاله به بحثی پیرامون مطالعه هنر ی مشترک بین هند وایران می پردازیم که در گذشته بنام هنر لاک کاری – پاپیه ماشه – نقاشی روغنی – نقاشی زیر لاکی مشهور بوده و در دوره صفوی ایران مصادف با عصر گور کانی هند قرن 10 هجری قمری یا 16 میلادی بین هنرمندان هندو ایرانی مورد بهره برداری قرار می گرفته است انچه در این مقاله مورد توجه قرار می گیرد شناسایی تشابهات و تفاوت نوع نقش و طرحهای بکار رفته در اینگونه دست ساخته هنری است که بعضا ً توسط هنرمندان هندی از گذشته تاکنون به شیوه خاصی مورد استفاده قرار گرفته است   وفرآیند تولید ان بین هنرمندان هند و ایران کاملا متفاوت اجرا می گردد در نتیجه پاسخگویی به این هدف نیاز به شناسایی نمونه هایی از آثار لاکی ایران و هند در قرن 16 و 17 میلادی و همچنین معرفی آثار و اشیای لاکی مناطق مربوط به تولید اینگونه آثار هنری در هند و ایران می باشد که در این مقاله بصورت اجمالی به ان می پردازیم .

لا ک چیست ؟

 لاک از صمغ درخت سرو کوهی بنام سند روس و با ترکیب حشره قرمز رنگی بنام لاک ( قرمز دانه ) بدست می آید و نام گذاری لاک – لک – لکا – لالک – لالکا – است که در شعر فارسی به معنای رنگ سرخ و یا تاج خروس می باشد کلمه لاک در فرهنگ اروپایی به زبان فارسی است که به ان laque    و در انگلیسی به آن lac    گفته میشود هنر لاک و لا کسازی در ساخت بسیاری از اشیای کاربردی و هنری ایران  و کشورهای هند – چین – روسیه - فرانسه – ژاپن و...بکار رفته و نمونه های بیشمار آن در موزه های سراسر جهان مشاهده میشود این آثار با نقاشی روی چوب و کاغذ فشرده و یا مقوا ساخته میشوند و برای محافظت از ان روی اثر را با پوشش مناسبی از لاک می پوشانند مانند قلمدانها – رحلها – جلد کتاب- صندوقچه – جعبه – قاب آئینه و بسیاری از آثار مشابه هنری مانند دربهای چوبی که با نقاشی تزئینی می شوند .

شیوه تهیه آثار نقاشی زیر لاکی ( پاپیه ماشه )

(پاپیه) لغت فرانسوى و به معنى کاغذ است و( شه) به معنى جویدن و مچاله کردن است در فرهنگ لغت یعنى کاغذ فشرده شده معمولاً اشیایى مقوایى هستند که سطح آنها با تزئین و لاک مخصوص پوشش یافته است سابقه? این هنر چندان معلوم نیست اما گمان مى‌رود که پاپیه‌ماشه ابتدا در هند رواج داشته و سپس به اروپا رفته و بعد به ایران آمده است.

هنر لاک کاری ابتدا با نام پاپیه ماشه در ایران شهرت یافت و شروع ان دوره صفوی و اوج آن را دوره زند و قاجارایران مصادف با قرون 12 و 13 هجری می دانند ابتدا استفاده از این شیوه معطوف به هنر قلمدان سازی بود که بعدها به تزئین بر دیگر اشیای کاربردی مانند درب ها و صندوقچه های چوبی هم کشیده شد برای تهیه آثار پاپیه ماشه در ایران و هند دو شیوه ساده و استادانه برای تهیه اشیای هنری لاکی وجو د دارد که در روش ماهرانه ان  نیاز به یک لوح سنگى صیقلى است که ضخامتى بین ?? تا ?? سانتى‌متر داشته باشد و طول و عرض آن حدود ?? و ?? باشد براى ساخت جلد یک کتاب، یک صفحه کاغذ سفید مرغوب که از هر طرف ? سانتى‌متر بزرگ‌تر از جلد نهایى است، در آب خیس مى‌کنند سپس آن‌را روى لوح سنگى صاف مى‌کنند تا حباب هوا در زیر آن نماند سپس ورقه‌هاى کاغذ چاپ با همان اندازه را در یک تشت بزرگ خیس کرده و با دقت روى کاغذ اصلى قرار مى‌دهند، تا حدى که ضخامت دلخواه بدست آید سپس کاغذ نازک دیگرى روى آن مى‌گذارندو تخته‌اى روى آن قرار داده و ?? ساعت زیر فشار مى‌گذارند تا خشک شوند بعد دور ورقه‌ها را مى‌بُرند و آماده? کار مى‌شود در قلمدان‌سازى از دو قالب استفاده مى‌شود، یکى براى غلاف، یکى براى کشو براى ساخت غلاف دور قالب توپرى را با صابون آغشته مى‌کنند و ورقه‌هاى کاغذ روى آن مى‌چسبانند و مى‌کوبند و پرداخت مى‌کنند پس از پایان کار، یک انتهاى آن را به شیوه‌اى که شکل نهایى غلاف خواهد بود، مى‌برند و قالب را در مى‌آورندکشو را در درون قالبى با همان ابعاد قالب غلاف مى‌سازند پس از خشک شدن کشو، قالب را در مى‌آورند و انتهاى بریده شده غلاف را بر یک انتهاى آن سوار مى‌کنند و سپس هر دو را سوهان مى‌کنند تا هم اندازه شوند آنگاه رویه قلمدان آماده? نقاشى است زمینه? نقاشى تنها یک پوسته است؛ در قلمدان‌هاى مرغوب از کتیرا و در انواع ارزان‌تر، از سریشم یا صمغ عربى استفاده مى‌شود کار نقاشى مستقیماً روى پوسته واحد انجام میشود در گذشته رنگ‌ها را با سفیده تخم‌مرغ مى‌آمیختند ولى اکنون از سریشم یا صمغ عربى یا شیره انگور استفاده مى‌کنند پس از پایان نقاشی، روى قلمدان روغن مى‌زنند، که ترکیبى است از روغن بَزرک، روغن جلا و سندروسی در روش قدیمى فقط روغن جلا مى‌زدند. در حال حاضر از مقوا به‌جاى لایه‌هاى کاغذ استفاده مى‌شود.

روش ساخت  ساده  لاک کاری اشیای هنری به این شکل است که برای تهیه زمینه شی می بایست از چوب و یا کاغذهای دست ساز استفاده کرد که شامل چند لایه کاغذ و یا خمیر آن است این خمیر روی قالبهای خاص شی چسبانده میشد و بعد از خشک شدن آن را از قالب جدا و سطح آن را مهره کشی می کردند تا صاف شود سپس لایه ایی از گچ نرم را می مالیدند و مجددا ً آستر کشی می کردند تا صاف تر شود سپس لایه ایی رقیق از لعاب روغن کمان را روی آن قرار می دادند و سپس طرح اولیه را روی آن ترسیم می کردند و پس از نقاشی در انتها چند نوبت لاک روی ان زده و اثر را دور از غبار قرار داده تا پوشش شفاف روی ان را پوشانده و از اثر محافظت کند مواد اصلی رنگ برای نقاشی آثار لاکی مواد گیاهی و حیوانی و معدنی مانند زعفران – حنا – پوست انار – کرم قرمز دانه – سرب – زرنیخ – گوگرد – گل ماشی – سفیداب – دوده – سوده طلا و نقره – شنگرف – لاجورد – زنگ مس و... است .

در حال حاضر بیشترین استفاده از لاک بر روی چوب های منبت شده است که در ایران کاربرد آن بر روی ساخت جلدها و قلمدانهای لاکی است که توسط هنرمندان طراز اول و استادکاران اصفهان – شیراز – تهران به روش استادانه تهیه میشود و در هند بر روی تمام اشیای کاربردی تزئیناتی و کاربردی منازل از اسباب  بازی کودکان تا مبلمان منازل و جواهرات و زیور آلات چوبی و فلزی هند کاربرد دارد آنچه استفاده از این هنر را بین این دو منطقه متمایز کرده است وسعت استفاده از کار آیی های این هنر بین هنرمندان هندی در بیشتر مناطق هندوستان گزارش شده که بیشتر بمنظور حفاظت چوب میباشد تا نوع بهره برداری از نقش و طرح های سنتی  در حالیکه این صنعت و هنر در شهر اصفهان- شیراز – تهران  و توسط برخی از هنرمندان صاحب نام تولید میشود و بدلیل نوع نقوش و طرح های سنتی ان بعنوان هنر اصیل ایرانی بنام پاپیه ماشه یا گل و مرغ سازی خواهان دارد .